Kawa – przygotowywany z palonych, a następnie zmielonych lub poddanych instantyzacji ziaren kawowca, przeważnie podawana na gorąco lub na zimno. Prawdopodobnie jej rdzennym krajem jest Etiopia, w Europie pojawiła się około XVI wieku.
Jedna z najpopularniejszych używek na świecie oraz podstawowe źródło dostarczjące kofeinę. Działa bardzo pobudzająco oraz orzeźwiająco, przyspiesza przemianę materii i zwiększa sprawność myślenia. Zawiera cenne przeciwutleniacze, które zapobiegają powstawaniu wolnych rodników. Spożywana w dużych ilościach może jednak być szkodliwa dla zdrowia. Rocznie produkuje się około 6,7 miliona ton kawy.
Początki kawy – Bliski Wschód
Odkrycie kawy datuje się na I tysiąclecie p.n.e., kiedy to w Etiopii owoce kawowca spożywano gotując je z dodatkiem soli i masła. Nie były uprawiane, lecz zbierane z naturalnych stanowisk. Przypuszczalnie owoce kawowca przywiezione zostały przez kupców arabskich do Jemenu w XIII lub XIV wieku. Do dziś miasto to dostarcza najdroższą kawę. Prawdopodobnie również tam opracowano metodę preparowania nasion przez prażenie i wytwarzanie z nich napoju, który koczownicze plemiona Beduinów rozpowszechniły po całej Arabii.
W końcu XV wieku arabski port Al-Mucha(znany również jako Mokka) znajdujący się na południowym krańcu Morza Czerwonego był dużym ośrodkiem handlu ziarnami rośliny zwanej kohwet (od jej nazwy może pochodzić nazwa kawy, wyraz oznacza siłę). Wraz z rozległą arabską ekspansją zwyczaj picia kaw rozpowszechnił się na całym Bliskim Wschodzie. Początkowo było to zjawisko budzące wiele nieufności i niechęci, zabroniono jej picia w XVI wieku w Mekce i w Kairze. Wraz ze szybkim wzrostem popularności napoju zakazy zniesiono. W 1554 roku w Stambule otwarto pierwszą kawiarnię. Nad Bosforem natomiast kariera nowej używki rozwijała się znacznie wolniej. Pobudzające właściwości palonych ziaren bywały obiektem krytyki, a pierwsze kawiarnie stawały się formami burzliwych dyskusji. Sytuacja uspokoiła się u schyłku XVI wieku, w tym czasie Imperium Osmańskie jako pośrednik handlu stało się mocarstwem kawowym.
Kawa w Europie i Ameryce
Niemiecki botanik i podróżnik Leonard Rauwolf jako pierwszy Europejczyk opisał kawę. Podczas podróży po Bliskim Wschodzie w 1573 roku, której celem było odkrycie nowych ziół i lekarstw, znalazł wiele cennych towarów i poznał ciekawe tureckie zwyczaje, które dokładnie zapisywał. Zwrócił uwagę na czarny napój spożywany przez tamtejszą ludność, który miał bardzo dobry wpływ na dolegliwości żołądkowe. Spożywany był o poranku glinianych i porcelanowych kubków. Duże znaczenie dla rozpowszechnienia wiedzy o kawie miały zapiski Prospera d’Alpino – włoskiego botanika i lekarza. Po powrocie z Egiptu opisał lecznicze działanie kawy. Prawdopodobnie, dzięki niemu nazwa „caffe” przeniknęła do większości języków zachodniej Europy (ang. coffe, fr. café ).
Trudno określić kiedy kawa trafiła do Europy po raz pierwszy. W oparci o zapiski podróżnika Leonarda Rauwulfa stwierdza się, że była dostępna w XVI wieku. Pierwszą kawiarnię w Anglii otwarto w Oksfordzie w 1650 roku. Do Francji pierwszy raz sprowadzono kawę w 1644 roku, kiedy to w tym samym czasie w Anglii działało już ponad 3000 kawiarni. Napój zyskiwał także popularność w Ameryce Północnej. W 1670 roku rozpoczęła działalność pierwsza kawiarnia w Bostonie.
Po zwycięstwie pod Wiedniem w 1683 roku Jerzy Franciszek Kulczycki założył pierwszy kafehauz w stolicy Austrii. Pomógł on również spopularyzować zwyczaj dodawania do napoju cukru i mleka. Pierwszą kawiarnią w Salzburgu była istniejąca do dziś Café Tomaselli. Kawiarnia jest najstarszą istniejącą kawiarnią Europy Zachodniej.
W XVII i XVIII wieku, wielkie potęgi kolonialne rozpoczęły uprawę kawowca w swoich koloniach. W 1658 roku Holandia założyła pierwsze plantacje na Cejlonie, następnie rozszerzyła uprawę na Jawę, z której rozprzestrzeniła się na cały Archipelag Sundajski. Francja pierwsze plantacje założyła na Martynice, wkrótce uprawę rozpoczęto również w Gujanie Francuskiej.
W 1719 roku Portugalczycy wykradli z Gujany sadzonki kawy i założyli pierwsze plantacje w Brazylii. Dzięki nim do roku 1800 kawa zmieniła się z używki dla elit w ogólnodostępny napój dla każdego. Przez cały wiek XIX i pierwsze dekady XX wieku Brazylia pozostawała głównym producentem i wręcz monopolistą na rynku kawy. Dopiero w kolejnych latach polityka utrzymania wysokich cen otworzyła drzwi dla kolejnych państw takich jak: Kolumbia, Gwatemala czy Indonezja.
Kawa w Polsce
Kawa do Polski dotarła pod koniec XVII wieku z południa, od panujących nad Mołdawią Turków. Wiadomo, że jej miłośnikami byli Jan II Sobieski i Bohdan Chmielnicki. Powszechnie napój uważano za niesmaczny a nawet szkodliwy. Kawa zyskała większą popularność dopiero na przełomie XVII i XVIII wieku. Moda na picie kawy najpierw przejawiała się w Gdańsku, gdzie powstały pierwsze kawiarnie. Następnie rozpowszechniła się na resztę kraju. Początkowo kawa była napojem elitarnym, ale od XVIII wieku stała się bardziej popularna i łatwiej dostępna.
Kawę kupowano najchętniej sprowadzaną z Turcji. Jej popularność pozwoliła rozwinąć wytwórczość porcelany i fajansu w manufakturach w Białej Podlaskiej, Żółkwi czy Ćmielowie.
Początkowo kawę pito na wzór wschodni, bez żadnych dodatków. W celu poprawy smaku zaczęto dodawać do niej m.in. mleko, słodką śmietanę, cukier, a nawet sól. Pod koniec XVIII wieku mocna kawa „po polsku”, pita z tłustą śmietanką stała się bardzo sławna.
W drugiej połowie XVIII wieku z Prus przyszła praktyka mieszkania kawy z cykorią. W 1818 roku Ferdynand Bohm założył we Włocławku pierwszą wytwórnię kawy zbożowej. Jej substytuty wytwarzane m.in. z bobu, żołędzi lub palonego grochu były używane przez ludzi niezamożnych.
Wielką karierę w miastach zrobiły kawy lub kafehauzy, z czasem nazwane kawiarniami. Życie kawiarniane nabierało tempa, w Polsce powstawało coraz więcej kawiarni. W XIX wieku kawiarnie przekształciły się w lokale o charakterze klubowym. W różnego rodzaju karczmach istniał również zwyczaj wzmacniania kawy alkoholem. Odmienny zwyczaj spożycia kawy wykształcił się wśród ziemiaństwa. Zamożna szlachta zatrudniała wykwalifikowaną służbę, której zadaniem było parzenie kawy. Kawę podawano rankiem do łóżka państwa „na rozbudzenie”. Pijano ją także dla smaku podczas podwieczorku.
Handlem kawą na ziemiach polskich zajmowali się początkowo kupcy obracający wszelkimi towarami. Firmy specjalizujące się w obrocie kawą pojawiły się w połowie XIX wieku w Galicji. Aż do końca XIX wieku sprzedawano kawę w postaci surowej. Palić należało ją samemu. Służyły temu skomplikowane maszynki do kawy, będące obowiązkowym wyposażeniem domu.
W odrodzonej Polsce wśród firm handlujących kawą największe znaczenie miały: Pluton, Spółdzielnia Spożywców Społem, Wielkopolski Skład Kawy, a także Julius Meinl oraz warszawskie przedsiębiorstwa Józefa Fettera i Alfreda Jurzykowskiego. Z powodu kryzysu gospodarczego firmy powołały Zrzeszenie Importerów Kawy i Herbaty RP, a następnie Kompanię Handlu Zamorskiego.
Podczas II wojny światowej powróciły dawne sposoby wytwarzania kawy domowymi sposobami. Otrzymywano ją przede wszystkim z żołędzi palonych na płycie kuchennej. Niedobory kawy nie zniknęły w okresie PRL-u, stając się ważnym problemem społecznym. Dopiero w 1964 roku udało się przekroczyć wysokość jej przedwojennego importu.
Kawa stała się niezbędnym elementem życia biurowego, szczególnie po wprowadzeniu w latach sześćdziesiątych w Warszawie przepisu o rozpoczynaniu pracy o godzinie szóstej. W efekcie używka zaczęła stanowić jedną z najpowszechniejszych łapówek. Importowane ziarna bezskutecznie próbowano zastąpić kawą zbożową rodzimej produkcji („Inka”). Spadkiem po PRL-u stał się między innymi zwyczaj podawania kawy w szklankach, a nie filiżankach. Obecnie, zwłaszcza wśród młodego pokolenia upowszechnił się zwyczaj picia kawy z ceramicznych kubków. Wraz z wprowadzeniem gospodarki wolnorynkowej zniknął problem niedoborów kawy, która ponownie stała się napojem ogólnodostępnym.
Obecnie kawa jest jednym z najpopularniejszych na świecie napojów. Wypija jej się około 400 mld filiżanek rocznie.
